Oleńka

Wspomnienie o mojej małej polskiej przyjaciółce.

When I first knew her, she wasn’t Olenka. She was Sandra. Her Polish name was Aleksandra, Olenka for short, but at school she was Sandra Jankowski, just as I was Catherine Lucy Czerkawski. It was only later that we both had the confidence to insist on the female ‘a’ ending for our respective surnames. I carried on using the English/Irish version of my first names but Sandra became Olenka.
She was a pretty little girl, with very dark hair and an almost translucent complexion with a rosy spot of colour on her high cheekbones, like a doll. We both had fancy clothes: mine because my mother was a talented seamstress whose sisters worked in tailoring, and Sandra because her mother, Irene, spent all her spare cash on good clothes for her much loved daughter.

Sandra’s mother was a widow: Irene (presumably Irena) Jankowski. I never knew what had happened to her father, but only that he had died, possibly as a result of injuries sustained in the war, so Irena was left to bring up Sandra on her own. We were two ‘only’ children – not lonely, but certainly a little spoilt, precious, and a bit precocious too. Also, we knew that we were Polish and proud of it. In my case, I knew that I was Irish too. And English.

We spent a great deal of time together, Sandra and I. She lived on Strawberry Street, which sounds prettier than it was. I lived in a tiny two-roomed flat on Whitehall Road, next to my grandparents’ house, until we moved across the city to a big, chilly, council flat. She loved Cliff Richard. I didn’t. When we walked down the hill from school past the big cemetery, she would make up stories about the ghosts she had seen there. I half believed her. We shared hopes and dreams.
Sandra came on all our expeditions, My dad was keen on expeditions: hill-walking on the moors, blackberry picking, museum visits. We went to cricket matches at Headingley, and played tennis on the public court in the nearby park. I celebrated various Polish festivals in her house, but most particularly Easter.

Irene always cooked an Easter feast: feather-light yeast cakes with crumble or apple or plum toppings that filled the whole house with their scent, dense and delicious baked cheesecakes, rye bread and frankfurters and sauerkraut, boiled eggs and gherkins and salads of all kinds. There would be pisanki, hand-painted eggs that my dad made as well, and the grownups would drink vodka. These parties were memorably hilarious, warm and foreign, and I loved them.

Sandra and I found ourselves in different classes at secondary school which meant that the steady drift apart had  – although we didn’t know it or acknowledge it – already begun. I was academic; she was a little less so, but intensely artistic and creative. We both loved to draw and paint and read. Then, when I was 12, my father, with his new, hard-won PhD in biochemistry, got the offer of a position at a government research institute just outside Ayr. We moved to Scotland and went back to Leeds only a handful of times. Once, in the year following our move, I stayed with Olenka’s family for a week. It might even have been during the Easter holidays. We wrote to each other, but then the letters stopped.

In the mid-seventies, when I was doing my Masters at Leeds University, we met again, just once. Olenka, as she liked to be known now, was living with her boyfriend, while I was still fancy-free. She cooked a meal for the three of us. She didn’t want to talk about the past at all. We made no arrangements to meet again. I wondered if we even liked each other very much. Now, I chiefly remember how her childish prettiness had turned to a truly exquisite beauty, stunning in its intensity, and how she was planning to pursue an artistic career.

I stayed in touch with her mother, more than with Olenka. Looking back, I can see that Irene loved me very much, but I was young and busy with my life and thoughtlessly selfish. We sent Christmas cards and Easter cards too, in memory of those Easter feasts. I can see Irene now: small, energetic, always cooking or cleaning, always cheerfully, volubly Polish when she was at ease with you as she was always at her ease with me. I’ve wondered since if she was – at that time anyway – slightly overawed by her own daughter, or perhaps by her daughter’s singular beauty.

And then one day, in the early 1980s, I and my partner returned from a weekend away to the dreadful news that Sandra had died, taken ill, quite suddenly, with a bleed on her brain. Worse, her mother and stepfather had been away too, on a long-anticipated trip back to Poland. Her funeral was the first I had ever been to involving somebody so young, a contemporary. She had been my first close friendship.

Somewhere in my box of Easter decorations, painted eggs, fluffy chicks, there are one or two Polish Easter cards with greetings in Irene’s familiar, spidery handwriting. One year, there was no card from Irene. There was nobody left to tell me what had happened to her.  Their house is still there. I’ve walked past it, virtually, on Google Maps and given myself a frisson of sadness.

I find myself wondering if, had Olenka still been alive, we might have reconnected on Facebook, shared notes and lives, remembered the expeditions to Bolton Abbey, the cricket matches, the clumsy, giggling tennis, the picnics at Adel Crag and Ilkley, the bonfire nights with parkin pigs and treacle toffee  – or her mother’s spectacular Easter feasts that every year I think of replicating – and every year, without fail, find that I can’t.

Sitting on top of my piano, the piano I’ve had since I was thirteen years old, is a small, nicely modelled plaster head of a young girl, with her long, thick hair in plaits. It was the last gift Sandra gave me, one Christmas or birthday, when I was 11 or 12 years old, this figurine was her gift to me.

‘I bought it because it looks like you,’ she said.

And it did.

I’ve treasured it ever since. I still play the piano and whenever I look up and see this young girl with her plaits, I remember Sandra – Olenka – and the story of our friendship.

Words: Catherine Czerkawska

Memories of my little Polish friend

Kiedy ją poznałam, nie była Oleńką, tylko Sandrą. Po polsku jej imię to Aleksandra, zdrobniale Oleńka, ale w szkole nazywała się Sandra Jankowski, tak jak ja nazywałam się Catherine Lucy Czerkawski. Dopiero z czasem obie znalazłyśmy w sobie siłę, by nalegać na żeńską końcówkę „a” w naszych nazwiskach. Ja zachowałam swoją Angielsko-Irlandzką wersję imion, podczas gdy Sandra została Oleńką.

Była ładną dziewczynką, z bardzo ciemnymi włosami i prawie przeźroczystą cerą, z rumieńcem na wysokich kościach policzkowych, całkiem jak lalka. Obie nosiłyśmy modne stroje – moja mama była zdolną szwaczką a jej siostry pracowały jako krawcowe, a Sandry mama nie żałowała grosza na porządne ubrania dla ukochanej córki.

Mama Sandry, Irena Jankowska, była wdową. O jej ojcu wiedziałam tyle, że umarł, prawdopodobnie na skutek obrażeń z czasu wojny, więc Irena sama wychowywała Sandrę. Obie byłyśmy jedynaczkami – nie byłyśmy samotne, ale zdecydowanie lekko rozpieszczone, wychuchane i lekko zarozumiałe. Wiedziałyśmy, że jesteśmy Polkami i byłyśmy z tego dumne. Ja wiedziałam też, że byłam Irlandką, no i Angielką.

Spędziłyśmy mnóstwo czasu razem. Sandra mieszkała na ulicy Truskawkowej, nie tak ładnej jak jej nazwa. Ja mieszkałam w maleńkim, dwupokojowym mieszkaniu przy Whitehall Road, tuż obok domu dziadków, dopóki nie przeprowadziliśmy się na drugi koniec miasta do dużego, zimnego mieszkania komunalnego.

Ona uwielbiała Cliffa Richarda. Ja – nie. Kiedy wracałyśmy ze szkoły, idąc w dół wzgórza, mijałyśmy cmentarz, a Sandra wymyślała historie o duchach, które tam napotkała. Prawie jej wierzyłam. Miałyśmy podobne marzenia i nadzieje na przyszłość.

Sandra towarzyszyła nam we wszystkich wyprawach z moim tatą. Mój tata uwielbiał wycieczki: w góry, na jagody, do muzeów. Razem jeździliśmy na mecze krykieta w Headingley (stadion na przedmieściach Leeds – przyp.tłumaczki), razem graliśmy w tenisa na kortach w pobliskim parku. Obchodziliśmy różne polskie święta w jej domu, ale przede wszystkim świętowaliśmy Wielkanoc.

Irena zawsze przygotowywała ucztę wielkanocną: lekkie jak puch ciasta drożdżowe z kruszonką albo jabłkami czy śliwkami, które zapachem wypełniały cały dom. Ciężkie i pyszne serniki, razowy chleb, kiełbaski i kiszoną kapustę, gotowane jajka, ogóreczki i przeróżne sałatki. Były pisanki, ręcznie dekorowane również przez mojego tatę, a dorośli pili wódkę. Uwielbiałam te spotkania – pamiętam, że były przezabawne, ciepłe i cudzoziemskie.

W gimnazjum zostałyśmy z Sandrą przydzielone do różnych klas, a nasze ścieżki zaczęły się rozchodzić, mimo że jeszcze tego nie zauważałyśmy. Ja byłam intelektualistką, a Sandra raczej nie, bardziej kreatywną artystką. Obie lubiłyśmy rysować, malować i czytać. Kiedy miałam 12 lat, mój ojciec – po uzyskaniu doktoratu z biochemii, na który pracował bardzo ciężko – otrzymał propozycję pracy w rządowym instytucie na obrzeżach Ayr. Przeprowadziliśmy się do Szkocji i potem odwiedziliśmy Leeds tylko kilka razy.

Jednym razem, rok po naszej przeprowadzce, przez tydzień mieszkałam z rodziną Oleńki. Możliwe, że było to w czasie ferii wielkanocnych. Pisałyśmy do siebie listy, ale i to ustało.

W połowie lat siedemdziesiątych, kiedy studiowałam na uniwersytecie w Leeds, spotkałyśmy się ponownie, tylko raz. Oleńka, jak się teraz lubiła przedstawiać, mieszkała ze swoim chłopakiem, podczas gdy ja nie miałam nikogo. Ugotowała coś dla naszej trójki. Nie chciała rozmawiać o przeszłości. Nie umówiłyśmy się na kolejne spotkanie. Zastanawiałam się, czy w ogóle się lubiłyśmy. Teraz głównie pamiętam jak jej dziewczęca uroda przekształciła się w prawdziwą piękność, oszałamiającą i intensywną, i że planowała dla siebie karierę artystki.

Częściej byłam w kontakcie z jej matką niż z samą Oleńką. Kiedy o tym myślę, wydaje mi się, że Irena mnie kochała, ale ja byłam młoda, zajęta swoim życiem i bezmyślnie samolubna. Wysyłałyśmy sobie kartki na Boże Narodzenie i Wielkanoc, wspominając te wielkanocne uczty. Mam przed oczami jej obraz: niska, energiczna, wiecznie gotująca albo sprzątająca, zawsze po polsku elokwentna i jowialna, jeśli tylko czuła się przy kimś swobodnie, a przy mnie tak się właśnie czuła. Zawsze mnie zastanawiało czy była lekko onieśmielona swoją córką, a właściwie jej wyjątkową urodą, przynajmniej w tamtym czasie.

Pewnego dnia, na początku lat osiemdziesiątych, wróciłam z partnerem z weekendowego wyjazdu i zastałam straszną wiadomość – Sandra nagle zmarła, w wyniku udaru mózgu. Co gorsza, jej mama i ojczym też byli wtedy na wyjeździe, na długo wyczekiwanej wyprawie do Polski. To był mój pierwszy pogrzeb kogoś tak młodego, z moich lat. To była moja pierwsza przyjaciółka.

Gdzieś, w pudle wielkanocnych dekoracji, ozdobionych jajek i puszystych kurczaczków, są ze dwie polskie pocztówki z pozdrowieniami nakreślonymi znajomym, pełnym zawijasów pismem Ireny. Pewnego roku nie było kartki od Ireny. Nie było już nikogo, kto mógłby mi powiedzieć, co się z nią stało. Ich dom stoi, gdzie zawsze stał. Przeszłam obok niego, wirtualnie, używając Google Maps, co wywołało u mnie falę smutku.

Często zastanawiam się, czy gdyby Oleńka ciągle żyła, odnalazłybyśmy się na Facebooku, może wymieniłybyśmy się informacjami i życiorysami, przypominając sobie wyprawy do Bolton Abbey, mecze krykieta, niezgrabne, roześmiane mecze tenisa, pikniki w Adel Crag i Ilkley, ogniska ze świnkami z piernika i melasowymi toffi, czy spektakularne wielkanocne uczty przygotowywane przez jej mamę – zawsze planuję je odtworzyć, i co roku okazuje się, że nie umiem,

Na moim pianinie, tym samym, które mam od trzynastego roku życia, stoi mała, ładnie wymodelowana głowa młodej dziewczyny, z długimi, grubymi warkoczami. To był ostatni prezent, jaki dostałam od Sandry, na Gwiazdkę albo urodziny, kiedy miałam 11 albo 12 lat.

„Kupiłam ją, bo jest podobna do Ciebie” – powiedziała wtedy.
I miała rację.

Od tamtej pory to był mój skarb. Nadal gram na tym pianinie i kiedy zerkam do góry i mój wzrok napotyka tę dziewczynę z warkoczami, wspominam Sandrę-Oleńkę i historię naszej przyjaźni.

Tekst: Catherine Czerkawska